Poczucie humoru to jedyna rzecz jaką rozumiem w życiu - wywiad ze Zdenkiem Sverakiem

Piotr Czerkawski: Na festiwalu w Karlowych Warach odebrał pan nagrodę za całokształt twórczości. Rozmawiamy po ceremonii, którą uświetnił pokaz filmu „Kelner, płacić!”. To świetna komedia, ale za pańskie największe osiągnięcia uważa się jednak inne tytuły. Dlaczego wybrał pan akurat ten?

Zdenek Sverak: Prawdę mówiąc, długo się wahałem. Dobrym wyborem byłby pewnie „Kola”, bo to chyba mój najsłynniejszy film. Za najlepszy uważam natomiast „Szkołę podstawową”.  Na „Kelner, płacić!” zdecydowałem się jednak z kilku powodów. Po pierwsze, to kinowy debiut mojego przyjaciela Ladislava Smoljaka, z którym uwielbiałem pracować w duecie. Wcześniej za każdym razem wspólnie tworzyliśmy scenariusz, a potem oddawaliśmy go komuś innemu. Tym razem to ja napisałem scenariusz, a Ladislav wziął się za reżyserię. Po drugie, akcja części filmu rozgrywa się właśnie w Karlowych Warach. Swoją drogą, czy „Kelner…” jest w Polsce popularny?

Dosyć, telewizja powtarza go kilka razy do roku.

Być może dzieje się tak dlatego, że nasze kraje łączy wspólne doświadczenie totalitaryzmu. Życie w komunizmie oprócz grozy pociągało za sobą także absurdy. Pan tych czasów nie pamięta, ale ja doskonale wiem, co to znaczy siedzieć w knajpie i czekać wieki aż kelner raczy podejść do stolika. Realia były takie, że ludziom po prostu nie chciało się wykonywać swojej pracy. Polacy doskonale to rozumieją, Amerykanie mogliby mieć pewne problemy.

Wraz z Ladislavem Smoljakiem stworzyliście także postać Jary Cimrmana. Niezrozumiany geniusz żyjący rzekomo na przełomie XIX i XX wieku jest w Czechach prawdziwą gwiazdą. Zdobył też pewną popularność w Polsce.

Słyszałem Cimrmana mówiącego po polsku, bo sztuki o nim wystawiał krakowski Teatr Tradycyjny! Jeszcze bardziej rozczula mnie świadomość, że wielu polskich studentów bohemistyki uczy się czeskiego właśnie na tekstach o Cimrmanie. Gdy czasem pytam, dlaczego akurat na nich, słyszę w odpowiedzi: „Po prostu są zabawne!”.

Co mówi nam o czeskiej mentalności tak wielka sława postaci Cimrmana?

Być może się mylę, ale mam na ten temat swoją teorię. Cimrman mógł zostać zaakceptowany wyłącznie w kraju, który porzucił już nacjonalizm. W Czechach wyleczyliśmy się z myślenia, że wszystko co czeskie jest automatycznie piękne. Nie mamy problemu, jeśli ktoś szarga nasze świętości. Wraz ze Smoljakiem wymyśliliśmy postać nieudacznika, który próbował swoich sił jako wynalazca, dramaturg i filozof. Chciał być najlepszy we wszystkim, ale zawsze ktoś lub coś stawało na jego drodze. Podobnie jest przecież z Czechami. Wielu z nas powtarza, że gdyby nie dominacja Niemców i Rosjan, pokazalibyśmy światu na co nas stać! W takich poglądach pobrzmiewają echa frustracji, ale potrafimy się z niej śmiać. Tak samo jak i z ikon naszej kultury – Jana Husa czy Karela Havlicka – Borowskiego. 

Doskonale rozumiał to także wasz współczesny bohater Vaclav Havel, który słynął z ogromnej autoironii.

Kiedyś nawet napisał dedykację do jednej z wystaw o Cimrmanie. Wie pan jak brzmiała?  „Cimrman przeżyje nas wszystkich!”.

Wielu Polaków nie kryje się z fascynacją czeską kulturą. Czy myśli pan, że nasze narody są sobie bliskie?

Na pewno zgadzam się z tymi, którzy twierdzą, że Polacy znają naszą kulturę lepiej niż my waszą. W Polsce istnieją przecież fankluby Jaroslava Haska i Bohumila Hrabala. Gdy przyjechałem do waszego kraju promować film „Ciemnoniebieski świat”, byłem zdumiony. Ludzie bardzo interesowali się filmem o czeskich lotnikach w Anglii, choć przecież w tych samych bitwach walczyło znacznie więcej Polaków. Jeśli możemy czegoś wam zazdrościć, to odwagi. Gdy Czesi mają podjąć jakąś decyzję, zastanowią się dwa razy czy to na pewno opłacalne. Polacy częściej robią natomiast to, co podpowiada im serce.

Jednym z najpopularniejszych czeskich reżyserów jest w Polsce Jiri Menzel, z którym wielokrotnie pan współpracował. Na czym polega tajemnica jego sukcesu?

Na doskonałej intuicji i olbrzymiej samoświadomości. Boleśnie przekonałem się o tym, gdy Menzel odrzucił kilka moich projektów. „Kelner, płacić!” pisałem przecież właśnie z myślą o nim, ale Menzel przeczytał scenariusz i stwierdził, że to właściwie zbiór skeczy i anegdot, a on robi przecież zupełnie inne kino. Gdy obejrzał już gotowy film, powiedział mi: „Widzisz, miałem rację. Na pewno nie zrobiłbym go lepiej niż Smoljak”. Czasem jednak nawet Menzel potrafił się pomylić. Gdy napisałem dla niego scenariusz „Wsi mojej sielskiej, anielskiej”, przeniósł go na ekran i powiedział, że to piękny film, ale nie zrozumie go nikt poza Czechami. A tymczasem dostaliśmy nominację do Oscara za „Najlepszy film nieanglojęzyczny”.

(...)

Dowcip wymyka się wszelkim klasyfikacjom i teoriom, ale czy tak doświadczony autor jak pan potrafi przewidzieć z czego będzie śmiać się publiczność?

Poczucie humoru to jedyna rzecz jaką rozumiem w świecie. Gdy piszę scenariusz, mogę być pewien na 80% pewien, że dany żart zadziała. Przez 35 lat pracy w teatrze wypracowałem własny sposób rozśmieszania publiki. Nazywam go metodą „aha i haha”. Staram się, by moje żarty odwoływały się do wiedzy widza, dawały mu radość płynącą z rozpoznania aluzji literackiej bądź filmowej. W tym samym czasie wprowadzam jednak do niej modyfikację, która staje się źródłem śmiechu. Podam panu przykład związany z Jarą Cimrmanem. Pewnego razu Cimrman odwiedził Antona Pawłowicza Czechowa i spytał: „Nad czym pan pracuje, Antonie Pawłowiczu?”. Czechow odparł: „Piszę taki dramat, „Dwie siostry”. A Cimrman na to: „Hm, a to trochę nie za mało?”. Widzi pan? „Aha i haha” w całej okazałości.

Więcej na łamach Dziennika